Karadelik kaşifinin sonunu insan hatası getirdi

Japonya Uzay Havacılık Keşif Ajansı (JAXA) tarafından karadelikleri, karanlık maddeyi ve galaksi kümelerini incelemesi için tasarlanan Hitomi uydusunu kurtarma çalışmaları, geçtiğimiz hafta sona ermişti. Bir aydan uzun süren kurtarma çalışmalarının ardından, ‘gözbebeği’ anlamına gelen uzay aracının çalışmak için fazla hasarlı olduğu belirtildi.

Japonya’nın güneyinden 17 Şubat’ta ateşlenen uzay aracı ile temas ilk olarak 26 Mart günü kesildi. İlerleyen günlerde uydudan geldiği düşünülen üç sinyalin farklı frekanslara ait olduğunun anlaşılması, iyimser bekleyişi giderek karamsarlığa bıraktı. Nihayetinde JAXA’dan yapılan açıklamada uydunun kurtarılması için yapılan çalışmaların sona erdiği ve tasarımdan üretime kadar tüm sürecin gözden geçirilerek kayba neden olan hatanın tespit edileceği belirtildi.

Uzay çöplüğüne çarparak rotasından saptığı düşünülen Hitomi’nin sonunu getiren faktörün ise programlama hatası olduğu tahmin ediliyor. Hitomi’nin yazılım hatası nedeniyle kendi ekseninde hızla dönmeye başlaması sonucu güneş panellerinin devre dışı kaldığı ve enerji üretemediği düşünülüyor.

International Business Times’da yer alan bilgiye göre, JAXA’nın en çok canını sıkan yazılım hatalarının hiç farkına varılmaması. JAXA Uzay ve Astronomi Bilim Enstitüsü direktörü Saku Tsuneta, ‘sorunun insan kaynaklı olduğunu ancak en büyük sıkıntının hataları tespit edememeleri olduğunu’ belirtti.

Hitomi’nin başına gelenler

Hitomi, ateşlenmesinin ardından Güney Atlantik Anomalisi olarak adlandırılan Atlantik’in güney ucundan her geçtiğinde teknik hata yaşamaya başladı. Bağlantının koptuğu 26 Mart günü, Hitomi Markarian 205 galaksisinde yer alan Yengeç Bulutlusu’na (nebula) bakmak için önceden programlanmış manevra yaptı.

Manevra esnasında yaşanan sorunlar nedeniyle, Hitomi uzaydaki konumlanmasını jiroskoplar aracılğıyla tamamlamaya çalıştı. Ancak jiroskopların hatalı ölçümleri nedeniyle uzay aracı her saat rotasından 20 derece sapmaya başladı. Reaksiyon tekerleri olarak bilinen küçük motorların yanlış hareketi, Hitomi’nin hızla rotasının aksine gitmesine yol açtı.

Sonrasında durum iyice kontrolden çıktı. Reaksiyon tekerleri maksimum dönüş hızına ulaştığında onları yavaşlatması için devreye girmesi gereken manyetik çubuk, doğru konumlanamadı. Nihayetinde Hitomi kendi ekseninde son sürat ve kontrolsüz dönüşe başladı.

Yaklaşık 1 saat 10 dakika sonra güvenli moda giren Hitomi, dönüşü durdurmak için motorlarını ateşledi. Ancak programlama hatası nedeniyle daha da hızlandı.

JAXA’dan yapılan açıklamada, yanlış komut içeren yazılımın uzay aracına haftalar önce yüklendiği ve gerekli kontrollerin iyi yapılmadığı ifade edildi. Hitomi giderek hızlanırken Dünya’nın öteki tarafında, Japonya’dan uzak mesafede kalmıştı. Gönderilen sinyaller ile kontrol sağlanamayınca büyük beklentiler yerini karamsarlığa bıraktı. Hitomi, yer teleskopları ile en son görüldüğünde kendi ekseninde 5.2 saniyede bir tur atıyordu.

Yerini doldurmak zor olacak

Japonya, 2000 yılında ASTRO-E, 2005’te ise Suzaku uydularının kaybedilmesiyle iki büyük başarısızlık yaşamıştı. Hitomi’nin uzayda başıboş gezinen bir enkaz haline gelmesi, JAXA dışında projeye destek veren tüm ülkeler için de büyük bir hayal kırıklığı oldu. NASA’nın yanı sıra Kanada ve Hollanda uzay ajanslarının yer aldığı sekiz ayrı ülke Hitomi’nin geliştirilmesinde destek sunmuştu.

Hitomi, karadeliklerin yanı sıra Dünya atmosferinin bloke ettiği X-ray ışınlarını da araştıracaktı. Wisconsin Üniversitesi’nden gökbilimci Dan McCammon’a göre, JAXA’nın aynı özelliklerde yeni bir uyduyu ateşlemesi üç veya beş yıl sürebilir.

Hitomi’nin X-ray fotonlarının enerjisini ölçen bilimsel donanımın tasarlanmasında görev alan McCammon, Nature dergisine yaptığı açıklamada, NASA’nın yeni bir cihaz hazırlamak için 50 milyon doları gözden çıkarması gerektiğini belirtti. ESA (Avrupa Uzay Ajansı) ise X-ray ışınlarını tarayacak bir uzay aracını 2028’de başlatmayı planlıyor.

‘Hala bilgi toplanabilir’

Hitomi’nin Dünya ile bağlantısının kopmasının ardından uzay aracından halen sinyal alınabileceği konusunda iyimser olanlar da var. Sebebi, Hitomi’nin devre dışı kalmasından önce bilimsel araştırmalara başlamış olması.

Nature’da yer alan bilgiye göre, uzay aracı ateşlenmesinden 8 gün sonra 250 milyon ışık yılı ötedeki Perseus galaksi kümesine odaklandı. Hitomi, ölen ve doğan yıldızların değişimine göre galaksilerin yoğunluğunu ölçebiliyor. Bu değişim, karanlık maddenin tespiti için kritik bir kozmolojik parametre olarak kabul ediliyor.

Perseus’taki gaz değişimi hakkında topladığı bilgiler, bilimsel ömrü birkaç gün süren Hitomi’den geriye kalan tek teselli. Galaksi kümesi hakkında belki bir gün Dünya’ya birkaç sinyal düşecek. Ancak kaybedilenleri düşününce gökbilimciler oldukça üzgün. Maryland Üniversitesi’nden Richard Mushotzky, ‘bilimsel trajedi’ olarak tanımladığı Hitomi hakkında, “Sadece üç günümüz oldu. Ancak 10 yıl hayal kurduk” ifadesini kullandı.