Neden siyasi partiler yolsuzluk yapar? Veya neden okulda kopya çekeriz hiç düşündünüz mü?
Psikoloji profesörü ve davranışsal ekonomist Dan Ariely’nin TED konuşmalarına denk geldim. Kendisi New York Times en çok satanlar listesine giren “Akıldışı ama Öngörülebilir ve Akıldışının Mantığı” kitaplarının da yazarı aynı zamanda.
Ariely’nin hile konusunda yaptığı sosyal deneyler oldukça düşündürücü.
Herkes fırsat verildiğinde hile yapar diyen Arley “hilenin miktarı içinde bulunulan koşullara bağlı” olduğunu savunmuştur. Peki bu durumlar neler?
hile yapan insana dürüst olması gerektiğini hatırlattığınızda daha az hile yapar.
Deney 1 : Deneklerden mahkemede elini kaldırarak yemin etmesi ya da vergi beyannamesi doldurulurken alt satırda “verilen bilgiler doğrudur” ibaresiyle birlikte imza istendiğinde insanlar daha fazla doğruyu söylerler.
PARANIN KENDiNDEN NESNE OLARAK UZAKLAşTIKçA HiLE ARTAR.
Eğer para yerine herhangi bir başka nesne üzerinden hile yapıp yapmadıklarına bakarsanız artış olduğunu göreceksiniz.
Deney 2: Deneklerin tahvil, hisse senedi, fonlar, kredi ya da kısacası para yerine geçebilecek herhangi bir araç vasıtasıyla daha fazla hile yaptığı gözlenmiştir.
Deney 3: Deneklere rastgele dağıtılan jetonların toplanması istendiğinde ellerinde kaç jeton olduğuna bakılmadan 50 kuruş geri ödeneceği söylenmiştir. Kontrol olmadığı ve jeton sayısı denek söylemeden bilinemeyeceği için tüm denekler gerçek jeton sayısını abartarak söylemiştir.
kEndi gurubumuz yapıyorsa neden biz yapmayalım?
Eğer çevremizdeki iç grubunuz kopya çekip, hile yapıyorsa o gruptaki diğer bireylere de negatif yansır.
Deney 4: Bir sınavda Boğaziçi üniversitelilerin ODTU tişörtü giyenlere karsı olduğunu varsayalım. İki grup olsun. Eğer ODTÜ’den biri kopya çekerse Boğaziçililer ayıplamışlardır fakat aynı şekilde Boğaziçililerden biri kopya çekerse diğer Boğaziçililer de kopya çekmeye başlamıştır. Bu ilginç deney size siyasi partileri ve kendi tabanlarını hatırlattı mı?
Kısacası içinde bulunduğumuz sosyal grubun ortak davranışları kendi öz değerlerimize olumlu ya da olumsuz etki ediyor.
Hilekârlık maliyet ve kazanç ile ilgili olsada aslında daha çok psikolojik. Konuyu detaylı irdeleyebilmek için davranışsal ekonomi okumamız gerekli.