Yıldızlar için önemli bilgi kaynağımız onlardan aldığımız ışıktır. Yıldızların ışınımı bizlere onların türünü tanıma imkanını sunar. Yıldızlardan aldığımız ışıkla tanıdığımız bir türü temsil eden değişen yıldızlar, genel olarak zaman içerisinde parlaklıklarında belirgin değişiklik yaşanan yıldızları ifade ediyor. Fakat daha sonraları spektrofotometrik gözlemlerle, parlaklığın dışında, tayfları ve manyetik alan yeğinlikleri değişen yıldızların varlığı da gözlemlenmiştir.
(Keşfedilen ilk değişen yıldız)
Keşifler
Değişen yıldızların keşfi, Ağustos 1596’ya uzanmaktadır. Alman astronom David Fabricius, Balina (Cetus) Takımyıldızındaki ikinci kadirden bir yıldızın parlaklığını düzenli bir şekilde azalıp Ekim ayında da kaybolduğunu gözlemlemiştir. Daha sonra Fabricius, yıldızı “Mira Ceti” olarak adlandırmıştır. 1638 yılında Hollandalı astronom Johannes Holwerda da bu dönemlilikten bahsetmiştir ancak bu dönem 64 yılın sonunda kesin olarak belirlenebilmiştir. Ayrıca 11 aylık ışık değişim dönemiyle Mira Ceti uzun dönemli değişenlerin de ilk üyesi olmuştur.
İkinci keşfedilen değişen yıldız, 1784 yılında İngiliz astronom John Goodricke’in “δ Cephei” (Delta Cephei) adlı yıldızın değişimini bulması ile elde edildi. İlginç bir şekilde uzun bir süre bu keşifler çok yavaş arttı. Hatta 1844 yılında Prusyalı astronom Friedrich Wilhelm Argelander’in hazırladığı katalogdaki değişen yıldız sayısı, astronom Edward Pigott’un 1786’da hazırladığı katalogdakinden yalnızca altı tane fazlaydı.
19.yüzyılın sonlarında, gelişen yıldız fotoğraflarını çekme yöntemi keşifleri oldukça kolaylaştırmıştır. Bu kolaylıkla beraber kesin olarak bilinen değişen yıldız sayısı 1915 yılında 1,687 civarında iken 1948 yılında bu sayı 13,745 olmuştur.
Değişen Yıldızların Sınıflandırılması
Değişen yıldızları iki büyük kümede toplayabiliriz; bünyesel değişenler ve geometrik değişenler.
Bünyesel değişenler, içteki değişikler sebebiyle parlaklık değişimi gösteren yıldızları ifade ediyor.
Geometrik değişenler ise ikiye ayrılıyor. İlki, tek gibi gözüken birbirine oldukça yakın çift yıldızların, birbirini art arda örterek parlaklık değişimleri göstermeleriyle temsil ediliyor. İkincisi, birbirini örtmeyen çift yıldız üyelerinin ortak kütle merkezi etrafında dolanımları sırasında parlaklık değişimi göstermeleriyle oluşuyor.
Şu ana kadar özelliklere göre farklı birçok değişik sınıflandırma da yapılmıştır. Lakin en önemli atılım Uluslararası Astronomi Birliği’nin (IAU) 1964 yılında Hamburg’da düzenlediği toplantıda elde edilmiştir. Toplantıda değişen yıldızların üç ana sınıfta toplanmasına karar verilmiştir. Bu üç ana sınıflandırma; titreşen (pulsating) değişen yıldızlar, patlayan değişen yıldızlar ve örten değişen yıldızlar şeklindedir. Bu türlerin ayrıca birçok alt sınıfı olduğu unutulmamalıdır.
1- Titreşen Değişen Yıldızlar
Yüzey katmanları düzenli olarak büzülen ve genişleyen yıldızları ifade eder. Titreşme çapsal (radyal) olabildiği gibi çapsal olmayabilir (nonradyal). Çapsal olanlar daima küresel kalır. Çapsal olmayanlarda küresellik korunmaz ve yıldız yüzeyinde birbirine komşu bölgeler zıt evrede hareket ederler.
2- Patlayan Değişen Yıldızlar
Kuvvetli işlemlerden dolayı kromosfer ve koronalarında ani patlamalar gösteren yıldızlardır. Parlaklık değişimine genellikle kabuk olayları veya dışarıya doğru madde akımı eşlik eder. Dışarıya doğru madde akımı yıldızlararası maddeyle etkileşimi şeklinde de olabilir.
3- Örten Değişen Yıldızlar
Örten değişen yıldızlar, gerçekten birbirini örten çift yıldızlar ile örtme yapmayan fakat geometrik şekli bozulmuş çift yıldızlardır. Bunlardan örtme yapmadan parlaklık değişimi gösterenlere elipsoid değişen yıldızlar da denmektedir.
Bütün bu türlerin genel özellikleri Değişen Yıldızlar Genel Kataloğu’nda (General Catalogue of Variable Stars) verilmiştir. Ayrıca ilki 1948’de yayınlanan bu Değişen Yıldızlar Genel Kataloğu her on yılda bir yenilenmektedir.
Not: Kaynakça olarak Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Yayınlarından çıkan ve Prof. Dr. Cafer İbanoğlu ve Prof. Dr. Can Akan tarafından yazılan “Değişen Yıldızlar” kitabından da faydalanılmıştır. Bu kitabı daha detaylı bilgi edinmek isteyenlere öneririm.