Veba ve salgın hastalıklar, etkili oldukları zaman dilimi süresince insanlığı tahrip etti ve çoğu zaman tarihin gidişatını değiştirdi.
Tarih boyunca, salgın hastalıkların zaman zaman uygarlıkların sonunu getirdiği bile biliniyor. Antik zamanlardan modern günümüze kadar kayıtlara geçen en kötü 20 salgına göz atalım:
Tarih Öncesi Salgın: M.Ö. 3000
Yaklaşık beş bin yıl önce, bir salgın Çin’de tarih öncesine ait bir köyü yok etti. Ölülerin bedenleri bir eve dolduruldu, daha sonra da yakıldı. Evlerin içinde bulunan iskeletler genç ve yetişkin barındırdığı için tüm yaşlardan kurbanların bir arada gömüldüğü anlaşıldı. Bu arkeolojik alan şimdi ”Hamin Mangha” olarak adlandırılıyor ve Çin’in kuzeydoğusundaki en iyi korunmuş tarih öncesi alanlarından birini temsil ediyor. Arkeolojik ve antropolojik çalışmalar, salgının çok ani yaşandığını ve ölenler için uygun mezar hazırlayacak zamanın bulunamadığını gösteriyor.
Hamin Mangha keşfedilmeden önce, Çin’in kuzeydoğusundaki Miaozigou adlı bölgede, yaklaşık aynı zamana ait başka bir tarih öncesi toplu mezar bulundu. Her iki bulgu, insanlığın antik zamanlarda salgın hastalıklar ile tanıştığının delili.
Atina Vebası : M.Ö. 430
M.Ö. 430 civarında, Atina ve Sparta arasında savaş başladıktan kısa bir süre sonra, salgın Atina halkını vurdu. Bazı tahminlere göre, beş yıl süren salgında ölüm sayısının 100 bin civarında olduğuna yönelik. Yunan tarihçi Thucydides (M.Ö. 460-400) salgının semptomlarını şu şekilde açıkladı: ”Sağlıklı insanlar, bir anda kafadalarında baş gösteren şiddetli ısıların saldırısına uğradı ve gözlerde kızarıklık ve iltihaplanma belirdi. Boğaz ve dilden kanlı ve doğal olmayan, kötü bir nefes yayıldı.”. (Richard Mraley tarafından ”Savaşın Tarihi” kitabından çeviri London Dent, 1914).
Bu salgının tam olarak ne olduğu uzun zaman bilim insanları arasında bir tartışma konusu olmuştur; tifo ateşi ve Ebola dahil olmak üzere bir dizi hastalık öne sürülmüştür. Birçok bilim insanı, savaşın neden olduğu yoğun kalabalıkların salgının şiddetini arttırdığına inanıyor. Sparta’nın ordusu daha güçlüydü ve Atinalılar şehirlerini koruyan ”uzun duvarlar” adı verilen surların arkasına sığınmaya zorlandılar. Salgına rağmen, savaş M.Ö. 404 yılına kadar devam etti.
Antonin Vebası: M.S. 165-180
“Lejyonlar askeri görevden Roma İmparatorluğu’na döndüklerinde, zafer ganimetlerinden daha fazlasını getirdiler.” ‘‘Antik Çağda Engellilik” kitabında yayınlanan bir makalede, Roma tarihi uzmanı Nisan Pudsey, Antonine Veba’sın baş göstermesini bu şekilde ifade etti. Pudsey’e göre, muhtemelen çicek hastalığı taşıyan lejyonların yaydığı salgın beş milyon insanın ölümüne neden oldu.
Bir çok tarihçi, salgının ilk olarak Roma İmparatorluğu’na, Part uygarlığına karşı savaştan geri dönen askerler tarafından getirdiğine inanıyor. Salgın, Roma’nın gücünün zirvesindeyken, M.Ö. 27’den M.S. 180’e kadar süren “Pax Romana’nın” (Roma Barışı) bitişine neden oldu. M.S. 180’den sonra, ”barbar” gruplar tarafından daha fazla iç savaş ve istila yaşadığı için Roma İmparatorluğu’nda dengesizlik arttı. Salgın, aynı zamanda Roma’da Hıristiyanlığa inanışın artmasını sağladı.
Kıbrıs Vebası: M.Ö.250-271
Salgın, adını dünyanın sonunu işaret eden Kartaca (Tunus’ta bir şehir ve antik Kartaca uygarlığının başkenti) piskoposu St. Cyprian’dan alıyor. Kıbrıs Veba’sının tek bir günde beş bin kişiyi öldürdüğü tahmin edilmektedir. Arkeologlar, 2014’te Luksor’da veba kurbanlarının kitlesel mezar yeri gibi görünen bir alan keşfetti. Vücutları kalın bir kireç tabakasıyla kaplanmıştı (dezenfektan olarak kullanılmıştır). Arkeologlar kireç üretiminde kullanmak ve veba kurbanlarının kalıntılarını dev bir ateşte yakmak için kullanılan üç fırın keşfetti.
Uzmanlar salgına hangi hastalığın neden olduğundan emin değiller. Latince ”De Mortalitate” adlı bir çalışmada, ”Bağırsaklar, sürekli bir akıntı içinde olduğundan bedensel kuvveti azaltıyor ve kemik iliğindeki rahatsızlık ağız bölgesinde yaralar oluşturuyor” ifadesi kullanılmıştır.
Justinial Vebası: M.S. 541-542
Bizans İmparatorluğu, düşüşünün başlangıcını belirten bubonik vebası (Kara Ölüm’ü temsil eden hastalık) tarafından ağır darbe aldı. Veba sonradan periyodik olarak tekrarlandı. Bazı tahminler dünya nüfusunun o zamanki nüfusunun %10’unu bu salgında kaybettiğini savunur.
Veba, adını Bizans İmparatoru Justinian’dan almıştır (M.S. 527-565 yıllarında hükümdarlık yapmıştı). Hükümdarlığı altında, Bizans İmparatorluğu, Orta Doğu’dan Batı Avrupa’ya uzanan toprakları kontrol ederek en büyük boyutuna ulaştı. Justinian, imparatorluğun başkenti Konstantinopolis’te Ayasofya (Kutsal Bilgelik) olarak adlandırılan büyük katedrali inşa ettirdi (İstanbul’un fethinin ardından, katedral dört minare eklenerek camiye dönüştürüldü). Justinian ayrıca vebadan hastalandı ve hayatta kalmayı başardı. Buna rağmen salgın günlerinde gücünü kaybeden Bizans, salgın sonrasında büyük toprak kaybına uğradı.
Kara Ölüm: 1346-1353
Kara ölüm ardından yıkım bırakarak Asya’dan Avrupa’ya gitti. Bazı tahminler Avrupa’nın popülasyonunun yarısından fazlasını ortadan kaldırdığını göstermektedir. Günümüzde soyu tükenmiş ve enfekte kemirgenler üzerindeki pireler tarafından yayılan Yersinia pestis bakterisinin bir dizininden (aynı bakteri veya virüs cinsine ait farklı antijenik özelliğe sahip olan alt gruplar) kaynaklandı. Kurbanların cesetleri toplu mezarlara gömüldü.
Veba, Avrupa tarihinin gidişatını değiştirdi. Çok fazla ölüyle birlikte, Avrupa’nın kölelik sisteminin sona ersi ve özellikle tarlalarda çalıştıracak işçi bulmak zorlaştı. Çalışmalar, hayatta kalan çalışanların et ve daha kaliteli ekmeğe daha iyi erişebildiğini göstermektedir. Ucuz iş gücü eksikliği de teknolojik yeniliğe katkıda bulunmuş olabilir.
Cocoliztli salgını: 1545-1548
Cocoliztli salgınına neden olan enfeksiyon, Meksika ve Orta Amerika’da 15 milyon kişiyi öldüren bir tür viral kanamalı ateşti. Aşırı kuraklık tarafından zaten zayıflamış olan popülasyon üzerinde salgın bir felakete dönüştü.. ”Cocoliztli”, Aztek dilinde ”haşere” için kullanılan kelimedir.
Kurbanların iskeletlerindeki DNA’ların incelendiği çalışmalarda, yüksek ateşe neden olan bir Salmonella alt türü ile enfekte oldukları anlaşıldı. Tifo, yüksek ateş, susuzluk ve mide-bağırsak problemlerine neden olan hastalık bugün halen önemli bir sağlık tehdididir.
Amerikan Vebaları: 16. yüzyıl
Amerikan Vebaları, Avrupalı kaşifler tarafından Amerika’ya getirilen, Avrasya hastalıklarından oluşan bir kümedir. Çiçek hastalığı da dahil olmak üzere bu hastalıklar, İnka ve Aztek medeniyetlerinin yıkılmasına katkıda bulundu. Bazı tahminler, Batı Yarımküre’deki yerli nüfusun %90’ının bu hastalıklardan öldüğünü göstermektedir.
Hastalıklar, 1519’da Hernán Cortés liderliğindeki bir İspanyol keşif görevinin Tenochtitlán’ın Aztek başkentini fethetmesine ve Francisco Pizarro liderliğindeki bir başka İspanyol birliğinin 1532’de İnkaları fethetmesine yardımcı oldu. İspanyollar, iki imparatorluğun da topraklarını ele geçirdiler. Her iki durumda da, Aztek ve İnka orduları hastalık tarafından büyük darbe yemişti ve İspanyol istilacıların üstesinden gelemediler.
Büyük Londra Vebası: 1665-1666
Kara Ölüm’ün İngiltere’de en sonuncu büyük salgını, Kral İkinci Charles döneminde Londra’da patlak verdi. Veba, 1665 Nisan ayında başladı ve sıcak yaz aylarında hızla yayıldı. Veba, enfeksiyonu taşıyan kemirgenlerden pireler ile yayıldı. Veba sona erdiğinde, Londra nüfusunun %15’ini temsil eden yaklaşık 100.000 kişi öldü. Ama bu şehrin sorunlarının sonu değildi. 2 Eylül 1666’da Londra Büyük Ateşi başladı, dört gün sürdü ve şehrin büyük bir bölümü yandı. Yangın, vebanın geride kalan izlerini de yok etmiş oldu.
Büyük Marsilya Vebası:1720-1723
Tarihi kayıtlar, Marsilya Büyük Vebasının, Fransa’nın Marsilya kentinde Grand-Saint-Antoine adlı bir geminin Doğu Akdeniz’den getirdiği yükler ile başladığını gösteriyor. Gemi karantina ltına alınmış olmasına rağmen salgın, enfekte olmuş kemirgenlerin taşıdğı pire yoluyla şehre girdi.
Veba hızla yayıldı ve devam ettiği üç yıl içinde Marsilya ve çevresinde 100.000 kişi öldü. Bu milktarın Marsilya nüfusunun %30’una denk geldiği tahmin edilmektedir.
Rus Vebası: 1770-1772
Salgın nedeniyle karantina alınan Moskova’da, zamanla Rus halkının paniği şiddete dönüştü. İsyanlar şehre yayıldı ve kalabalığı ibadet için toplanmamaya teşvik eden Başpiskopos Ambrosius’un öldürülmesi ile sonuçlandı.
Rusya imparatoriçesi İkinci Catherine (Büyük Catherine olarak da bilinir), salgını kontrol altına almak ve kamu yönetimini eski haline getirebilmek adına o kadar çaresizdi ki, tüm fabrikaların Moskova’dan taşınmasını emretti. Salgın sona erdiğinde, yaklaşık 100.000 insan ölmüştü. Veba sona erdikten sonra bile Catherine düzeni tekrardan eski hale getirmek için çaba sarf etti. 1773’te Üçüncü Peter (Catherine’in idam edilen kocası) olduğunu iddia eden bir adam, Yemelyan Pugachev, binlerce kişinin ölümüyle sonuçlanan bir ayaklanmaya yol açtı.
Philadelphia Sarı Ateş Salgını: 1793
Sarı humma o dönem ABD’nin başkenti Philadelphia’yı ele geçirdiğinde, yetkililer yanlış bir şekilde kölelerin hastalığa bağışıklığı olduğuna inanıyorlardı. Sonuç olarak, kölelik karşıtıı olanlar Afrika kökenli insanların hastalara bakmaları için işe alınması çağrısında bulundu.
Hastalık, Philadelphia’daki özellikle sıcak ve nemli yaz havalarında sayılarında patlama yaşanan sivrisinekler tarafından taşındı ve bulaştı. Kış gelene kadar sivrisinekler öldü ve salgın sonunda durdu. Bu süre zarfına kadar beş bin insan hayatını kaybetti.
Grip Salgını: 1889-1890
Modern endüstriyel çağda, yeni ulaşım bağlantıları grip virüslerinin yayılmasını kolaylaştırdı. Sadece birkaç ayda hastalık dünya çapında yayıldı ve 1 milyon insanı öldürdü. Salgının zirve ölüm oranına ulaşması sadece beş hafta sürdü.
En eski vakalar Rusya’da rapor edildi. Virüs, hava yolculuğunun henüz mevcut olmamasına rağmen, Avrupa ve dünyanın geri kalanında hızla ilerlemeden önce St. Petersburg’a hızlıca yayıldı.
Amerikan çocuk felci salgını: 1916
New York’ta başlayan çocuk felci salgını ABD’de 27.000 vakaya ve 6.000 ölüme sebep oldu. Hastalık esas olarak çocukları etkilerken, bazı vakalarda kalıcı sakatlıklar bıraktı.
Çocuk felci salgınları, 1954’te Salk aşısı geliştirilinceye kadar Amerika Birleşik Devletleri’nde ara sıra meydana geldi. Aşı yaygın olarak kullanılabilir hale geldikçe, ABD’deki vakalar azaldı. ABD’deki son çocuk felci vakası 1979’da bildirilmiştir. Dünya çapında aşı çabaları, henüz tamamen bitirmemesine rağmen hastalığı önemli ölçüde azalttı.
İspanyol Gribi: 1918-1920
Güney Denizleri’nden Kuzey Kutbu’na yaklaşık 500 milyon insan İspanyol gribine yakalandı. Bunların beşte biri öldü, bazı yerli topluluklar yok olma eşiğine geldi. Gribin yayılımı ve öldürücülüğü, Birinci Dünya Savaşı sürecinde birçok insanın yaşadığı askerlerin sıkışık koşullarıyla ve savaş zamanı zayıf beslenmeleri ile arttı.
İspanyol gribi ismine rağmen, hastalık muhtemelen İspanya’da başlamamıştır. İspanya savaş sırasında tarafsız bir ülkeydi ve basınına sıkı bir sansür uygulayamadı. Bu nedenle hastalık yayınlandı. Sonuç olarak, insanlar hastalığın İspanya’ya özgü olduğuna yanlış bir şekilde inandılar ve İspanyol Gribi adı takıldı.
Asya Gribi: 1957-1958
Asya Grip salgını grip için başka bir küresel sahneydi. Çin’deki kökleri ile hastalık 1 milyondan fazla can aldı. Pandemiye neden olan virüs, kuş gribi virüslerinin bir karışımıydı.
ABD Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezleri (CDC), Şubat 1957’de Singapur, Nisan ayında Hong Kong ve yazında ABD’nin kıyı şehirlerine hastalığın hızla yayıldığını bildirdi. Toplamda ABD’de 116.000, dünya çapında ise 1.1 milyondan fazla ölüm yaşandı.
AIDS salgını: 1981- günümüz
AIDS, ilk tanımlanmasından bu yana tahminen 35 milyon can aldı. AIDS virüsü olan HIV, muhtemelen 1920’lerde Batı Afrika’daki insanlara aktarılan bir şempaze virüsünden gelişti. Virüs 20. yüzyılın sonlarında dünya çapında bir salgın haline geldi. Bugün, insan bağışıklık yetersizliği virüsü (HIV) ile yaşayan tahmini 40 milyon insanın yaklaşık %64’ü Sahra Altı Afrika’da yaşıyor.
On yıllar boyunca hastalığın bilinen bir tedavisi yoktu fakat 1990’larda geliştirilen ilaç artık hastalığa sahip kişilerin düzenli tedavi ile normal bir yaşam sürmelerine izin veriyor. Dahası, 2020’nin başından itibaren iki kişi HIV’e karşı tedavi edildi.
H1N1 Domuz Gribi Salgını: 2009-2010
2009 domuz gribi salgını, dünya çapında yayılmadan önce 2009 bahar aylarında Meksika’da ortaya çıkan yeni bir H1N1 dizininden kaynaklandı. CDC’ye göre, virüs bir yıl içinde dünya çapında 1.4 milyar insana bulaştı ve 151.700 ile 575.400 arasında kişi öldü.
CDC, 2009 grip salgınının öncelikle çocukları ve genç yetişkinleri etkilediğini ve ölümlerin %80’inin 65 yaşından küçük olduğunu bildirdi. Mevsimsel gribe neden olanlar da dahil olmak üzere çoğu grip virüsü dizininin 65 yaş ve üstü kişilerde en yüksek ölüm oranına neden olduğu düşünüldüğünde bu sıradışı bir durumdu. Fakat domuz gribi durumunda, yaşlılar zaten H1N1’in ait olduğu virüs grubuna karşı bağışıklık göstermiş gibi görünüyordu. Bu nedenle çok fazla etkilenmediler. Domuz gribine neden olan H1N1 virüsü için bir aşı şimdi yıllık grip aşısını içermektedir.
Batı Afrika Ebola Salgını: 2014-2016
Ebola, 2014-2016 yılları arasında Batı Afrika’yı vurdu ve 28.600 vaka ve 11.325 ölüme neden oldu. Bildirilen birinci vaka 2013 Aralık ayında Gine’deydi. Sonra hastalık hızlıca Liberya ve Sierra Leone’ye yayıldı. Vakaların ve ölümlerin büyük kısmı bu üç ülkede meydana geldi. Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezleri, Nijerya, Mali, Senegal, ABD ve Avrupa’da daha az sayıda vaka olduğunu bildirdi.
Ebola için bir tedavi yoktur, ancak aşı bulma çabaları devam etmektedir. Bilinen ilk Ebola vakaları 1976’da Sudan ve Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde meydana geldi ve virüsün yarasalardan yayılmış olabileceği düşünüldü.
Zika Virüs Salgını: 2015- Günümüz
Güney Amerika ve Orta Amerika’daki son Zika salgınının etkisi birkaç yıl boyunca bilinmeyecek. Bu sırada, bilim insanları virüsü kontrol altına almak için zamana karşı bir yarışla karşı karşıya. Zika virüsü genellikle Aedes cinsinin sivrisineklerine yayılır fakat insanlarda da cinsel yolla bulaşabilir.
Zika genellikle yetişkinler ve çocuklar için zararlı olmasa da, hala rahimde olan bebeklere saldırabilir ve doğum kusurlarına neden olabilir. Zika’yı taşıyan sivrisinekler, sıcak ve nemli iklimlerde en verimli gelişme ortamlarını bulurlar ve Güney Amerika, Orta Amerika ve ABD’nin güney bölgelerinin bazı bölümleri virüsün gelişmesi için uygun alanlar sunar.
